Κριτικές

Νίκος Λυγερός

Η διασκευή του Προύσαλη δεν κατάφερε μόνο να αποδώσει το έργο του μεγάλου Ρώσου συγγραφέα, αλλά και να μην τον προδώσει. Κράτησε τα νοητικά σχήματα της ψυχολογίας, του διαλόγου και της ανάκρισης που λειτουργεί μαιευτικά ως κάθαρση του Ρασκόλνικοφ, ακόμα και αν έχει περισσότερο το ύφος του Ηράκλειτου παρά του Σωκράτη. Και με αυτόν τον τρόπο, καταφέρνουν η διασκευή και η σκηνοθεσία να τοποθετήσουν αυτό το τεράστιο έργο σ' έναν τόσο μικρό χώρο. Διότι ασχολήθηκαν μόνο και μόνο με τον πυρήνα του έργου, ο οποίος μελετά τον εσωτερικό κόσμο της ψυχοσύνθεσης μας. Αν δεν χρειάστηκαν περισσότερο, είναι γιατί αυτός αρκεί για την ψυχή. Ο ανακριτής ξέρει να ερευνά. Ο Ρασκόλνικοφ μαθαίνει και πιστεύει. Ο δάσκαλος και ο μαθητής παλεύουν για την ανθρωπότητα με την ανθρωπιά, δίχως ελπίδα, αλλά όχι απεγνωσμένα. Το έγκλημα δεν είναι η τιμωρία και η τιμωρία δεν είναι έγκλημα. Δεν υπάρχει και ρωμαϊκό δίκαιο με το περίφημο Dura lex, sed lex.

Και η διασκευή και η σκηνοθεσία μέσω της απλότητας και της λιτότητας έδωσαν έμφαση στη μυστικιστική σκέψη του Ντοστογιέφσκι. Ο άνθρωπος δεν υπάρχει μόνο διότι σκέφτεται, αλλά επειδή υποφέρει. Η σχέση του Ρασκόλνικοφ με τη Σόνια είναι άκρως ενδεικτική, ακόμα και την ώρα της ομολογίας. Η Σόνια ξέρει πόσο υποφέρει ο Ρασκόλνικοφ και αυτή θα τον αγκαλιάσει. Δεν κοιτάζει μόνο τον εγκληματία, βλέπει και τον τιμωρημένο. Εδώ βρίσκουμε ένα άλλο νοητικό σχήμα που συνδυάζεται με το πρώτο του ανακριτή Πορφυρή. Ο δράστης βρίσκεται ανάμεσα στη γνώση χαι στην αθωότητα. Προβληματίζεται ως δίκαιος και εξετάζει τα όριά του. Ενώ πίστευε ότι μπορεί μόνος του να δημιουργήσει τον κόσμο του, ακόμα και το εσωτερικό του, ο δίκαιος μετά από το έγκλημα του, την υπέρβαση του, δεν μπορεί να λυτρωθεί παρά μόνο με τη γνώση και την αθωότητα. Τα δύο ζευγάρια λειτουργούν με ασύμμετρο τρόπο. Η αθώα διαβάζει τη βίβλο. Ο ανακριτής διαβάζει το κείμενο. Όμως και οι δύο διαβάζουν την ψυχή του Ρασκόλνικοφ. Ο ένας νοητικά και η άλλη συναισθηματικά. Και καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα. Αυτός ο άνθρωπος πρέπει να σωθεί.

Έτσι η τιμωρία δεν αποτελεί το τερματικό στοιχείο του έργου. Είναι το ενδιάμεσο που άγγιξε και τον Καμύ όπως το έγραψε στο μύθο του Σίσυφου. Η έλλειψη ελπίδας δεν σημαίνει απελπισία. Η καταδίκη του ενόχου είναι η απελευθέρωση του δίκαιου. Αυτό βλέπουμε και στα μάτια του Δραγάτση. Φωτισμένος και φωτεινός διασχίζει το σκοτάδι για να ξαναβρεί την ουσία της ανθρωπότητας, δηλαδή την ανθρωπιά του ανθρώπου, σε μία μαγική παράσταση και αναπαράσταση.

Νίκος Λυγερός

ΕΝΩΔΩΝ για την παράσταση της περιόδου 2006-2007.
(Ο ΕΝΩΔΩΝ είναι Διευθυντής του Μυθολογικού Κέντρου "ΤΡΙΣΗΛΙΟΝ" και Συγγραφέας φιλοσοφικών και θεατρικών έργων)

"ΕΓΚΛΗΜΑ ΚΑΙ ΤΙΜΩΡΙΑ" από το "ΕΣΩΘΕΑΤΡΟ"

Αναστάσιος Ασημακόπουλος (Ενωδών)

Δηλώνουμε αφετηριακά την πεποίθηση μας ότι όλοι οι Αθηναίοι θα έπρεπε να παρακολουθήσουν τη θεατρική διασκευή του έργου του Ντοστογιέφσκι «Έγκλημα και Τιμωρία» που ανεβάζει το «Εσωθέατρο» του Τάσου Προύσαλη στην οδό Ακταίου 3 στο Θησείο.

Είναι μια άψογη παράσταση Ντοστογιεφσκικού έργου ισάξια της θεατρικής διασκευής του «Ηλίθιου» με τον περίφημο Μάνο Κατράκη. Η αρτιότητα της παρουσίασης οφείλεται στους εξής παράγοντες:

Στον Τάσο Προύσαλη που είναι η ψυχή του Εσωθεάτρου και ο οποίος επέλεξε από το ψυχολογικό λαβύρινθο του πιο πάνω έργου του Ρώσου συγγραφέα τη σημαντική πεμπτουσία του. Είναι τόσο αρτιοπέρισση η εναρμόνιση των αρνητικών και των θετικών στιγμών που μόνο ένας γνήσιος εσωτεριστής θα μπορούσε τόσο καίρια να ισοζυγιάσει. Ο ίδιος ο Τάσος Προύσαλης ερμήνευσε, επιπλέον, δύο βασικούς χαρακτήρες του έργου: τον ανακριτή Πορφύρη Πετρόβιτς και το γερο-Μαρμελάντωφ επιτυγχάνοντας να μετατρέψει τον εκτεταμένο λογόρυθμο του Ντοστογιέφσκι από Ιωνικό σε Δωρικό.

Η μεγάλη έκπληξη της βραδιάς ήταν, ωστόσο, η μοναδική ερμηνεία -με την έννοια της μοναδολογίας του Λάϊμττνιτς- του Ρασκόλνικοφ από το νέο ταλαντούχο ηθοποιό Μανόλη Δραγάτση. Από τους πρώτους τόνους που εξέπεμψε έως τους ύστατους, τα ηχοχρώματα της φωνής του κυριαρχούσαν μεταφέροντας μας στο χωρόχρονο των αρχαίων Ευμολπιδών. Τρία είναι, εξάλλου, τα χαρακτηριστικά της ψυχήλιας ωριμότητας: η φωνή, το βλέμμα και η κίνηση, αφού μέσω αυτών αναφαίνεται το εσώτατο ήθος, και ο Μανόλης Δραγάτσης διαθέτει αναντίλεκτα και τα τρία. Όπως είπα και στον ίδιο τη βραδυά που τον άκουσα, μου θύμιζε όλη την ώρα της παράστασης μουσική από τσέλο παιγμένο από τον Πάμπλο Καζάλς. Του είπα επίσης πως είναι άριστος ηθοποιός και είναι αλήθεια. Άλλωστε, «ουκ έστι λύχνος υπό το μόδιον...». Είναι δε ντροπή, ατάλαντοι κι ανέτοιμοι να προβάλλονται ανέντιμα. Ενώ ηθοποιοί, όπως ο Μανόλης Δραγάτσης, να μην έχουν αξιοποιηθεί με πληρότητα. Ευτυχώς που ο οξυδερκής Τάσος Προύσαλης τον προέκρινε και του ανέθεσε τον δυσβάσταχτο ρόλο του Ρασκόλνικωφ που τον απέδωσε αριστοτεχνικά.

Η περίπτωση του Μανόλη Δραγάτση θυμίζει την επισήμανση του Μεγάλου Δασκάλου Σοφίας, Μόρυα: «Μπορεί να τους δώσεις το πιο πολύτιμο και να μην το προσέξουν». Και προσθέτει: «Την ώρα της ανθρώπινης αδικίας, θυμηθείτε την ουράνια Δικαιοσύνη», αναφερόμενος προφανώς στην Καλλιδίκη, την Κλεισιδίκη και την Ευρυδίκη τις οποίες είχαν νοοδομήσει οι αρχαίοι μας πρόγονοι. Αυτές μαζί με τη Δημοδίκη θα δικαιώσουν, φρονούμε, τους δημιουργικούς κι αισθητικούς μόχθους του «Εσωθεάτρου».

Οι κυρίες Ανδριανή Δαμιανού, και Κατερίνα Σωτηρίου υπήρξαν κι αυτές άρτιες, ποιοτικές κι ορθά συντονισμένες με τις υψίφρονες ερμηνείες των ανδρών συναδέλφων τους. Την παράσταση υπηρετούν, επίσης επάξια, η επιλεγμένη μουσική, οι φωτισμοί, τα απέριττα σκηνικά και οι διευκρινιστικές παρεμβολές των μονολόγων.

Με μεγάλη προσοχή, οι συγκαλύψεις και οι αποσιωπήσεις γίνονται αποκαλυπτικές και οι σκιές αναδύουν φως. Κι όπως μέσα από τη μαύρη πίσσα βγαίνει η λευκή ναφθαλίνη, έτσι μέσα από τη συνειδητοποίηση του Τρίπτυχου «Νομοτέλεια - Παραβίαση - Τιμωρία» σφραγίζονται οι πύλες της κόλασης για ν' ανοίξει η λυτρωτική Πύλη του Ουρανού.

Αξίζει ένα ΕΥΓΕ στο Εσωθέατρο που σε ένα κόσμο άλογης κι αθέμιτης διαφήμισης προέκρινε τη στενωπή ατραπό και κατόρθωσε να δικαιώσει το πνεύμα του μεγαλοφυούς Ντοστογιέφσκι. Του οφείλονται χάριτες κι αθρόα προσέλευση. Το κέρδος των προσερχόμενων θα είναι πολλαπλό, διαρκές και σημαντικό.

ΕΝΩΔΩΝ

Για την παράσταση της περιόδου 2007-2008.

ΛΕΑΝΔΡΟΣ ΠΟΛΕΝΑΚΗΣ
Το βλέμμα στις "μικρές" σκηνές

ΕΓΚΛΗΜΑ ΚΑΙ ΤΙΜΩΡΙΑ με το "ΕΣΩΘΕΑΤΡΟ"

Λέανδρος Πολενάκης

Η μεταφορά στη σκηνή ενός κλασικού μυθιστορήματος, όπως το Έγκλημα και Τιμωρία του Ντοστογιέφσκι, μάλιστα από νέους έως νεότατους στην πλειοψηφία τους ηθοποιούς και συντελεστές, είναι πάντα ένα τόλμημα. Πόσο μάλλον όταν έχουν προηγηθεί σημαντικές παραστάσεις του ίδιου έργου, παλιότερα με πρωταγωνιστή τον Αλέκο Αλεξανδράκη στο Δημοτικό θέατρο Πειραιά, σε διασκευή της Αλίκης Γεωργούλη και σκηνοθεσία του Γ. Σεβαστίκογλου, πρόσφατα με τον Κιμούλη και ακόμη πιο πρόσφατα με τον Γιάννη Βούρο.

Στο Εσωθέατρο, μια μικρή αίθουσα της οδού Ακταίου 3, στο Θησείο, παίζεται μια διασκευή του Εγκλήματος σε σκηνοθεσία και φωτισμούς του Γιάννη Καλατζόπουλου, από μια νεανική κατά βάση ομάδα, που της αξίζει ένας έπαινος, για την επιλογή του έργου, αλλά και για τον σεβασμό με τον οποίο χειρίζεται αυτό το σημαντικό κομμάτι της παγκόσμιας κουλτούρας που σημάδεψε κι εξακολουθεί να σημαδεύει ακόμη συνειδήσεις. Μια επιλογή εξαιρετικά επίκαιρη στις μέρες μας, όπου η παγκοσμιοποίηση με κάθε μέσο επιχειρεί να «σβήσει απ' τον χάρτη», τις μεγάλες αφηγήσεις που έφτιαξαν το σύγχρονο πολιτισμό. Χειραγωγώντας τη σκέψη και διαμορφώνοντας τρόπο σκέψης ενιαίο κι ομοιόμορφο...

Αυτό το σύνθετο, πολυπρόσωπο ρεαλιστικό μυθιστόρημα, στην ουσία δεν είναι άλλο από σχολιασμός και ανάπτυξη ενός χωρίου της «Προς Ρωμαίους Επιστολής» του Παύλου (...Ουχ οι ακροαταί, αλλ' οι ποιηταί του Νόμου δίκαιοι κριθήσονται παρα τω Θεώ...), πάνω στο οποίο χτίζει ο Ντοστογιέφσκι την προσωπική του θεολογία της απελευθέρωσης. Δηλαδή την πίστη του ότι δεν υπάρχουν «άνωθεν» προορισμένοι εκ των προτέρων, στη σωτηρία ή στην καταδίκη, «εκλεκτοί του θεού» κι ότι η «Βασιλεία των Ουρανών» ή, απλά, ο Θεός, αν υπάρχει, βρίσκεται μέσα στον άνθρωπο... Το υπαρξιακό αυτό ερώτημα που βασάνιζε τον συγγραφέα σ' ολόκληρη τη ζωή του, «δαιμονίζει» μέχρι πυράκτωσης όλα τα πρόσωπα των έργων του. Και κάνει ακόμη δυσκολότερη τη σκηνική τους εκδίπλωση, απαιτώντας ένα «εσωτερικό» χώρο ψυχικής δράσης. Η θεατρική διασκευή του Τάσου Προύσαλη, εδώ δίπλα σ' έναν αόρατο παντογνώστη - αφηγητή, διατηρεί μόνο το βασικό τρίγωνο των ηρώων, την «αμαρτωλή» γυναίκα, τον εγκληματία και τον εκπρόσωπο του ανθρώπινου νόμου, που επωμίζονται μόνοι τις τριβές και εντάσεις, όλο το τεράστιο βάρος του αχανούς μυθιστορηματικού οικοδομήματος. Η σκηνοθεσία του Καλατζόπουλου, σε ύφος νατουραλιστικό - ρεαλιστικό, δοσμένη με πίστη στο σκεπτικό: τα πάντα να βγουν στο ψως - να μη μείνει τίποτα κρυφό, και με ανάλογη διδασκαλία των ρόλων, δεν προδίδει, σε πρώτο επίπεδο τουλάχιστον, τη διάνοια του έργου, και το ήθος των προσώπων του. Βοηθά στην εκλαΐκευσή τους, αλλά μένει εκεί. Δεν προσεγγίζει εξίσου την κρυμμένη διάνοια και το βαθύτερο, μέσα ήθος τους. Κυριότερη ένσταση μου είναι ότι θα ήθελα τις υποκριτικές περισσότερο να ηχούν στο σύνολό τους υπόκωφα, σαν σκαμμένες κάτω απ' την πυκνή ύλη του λόγου, και λιγότερο τονισμένες ρυθμικά στην επιφάνεια των ρόλων, ως εκμαγείων της ατελούς φύσης του ανθρώπου. Κυρίως χωρίς αυτά τα «κοστούμια εποχής» (Κοσμάς Πανωρίδης), που μεταφέρουν μια βεβιασμένη και ξεπερασμένη απ' τα πράγματα, παλιάς αντίληψης «θεατρικότητα».

0 Τάσος Προύσαλης είναι φυσικότερος, εσωτερικότερος πιο άμεσος και πιο πειστικός ως ανακριτής Πορφυρή Πετρόβιτς, ενώ το αλλόκοτο κοστούμι μετατρέπει, φοβάμαι, σε γραφική φιγούρα στον άστεγο μέθυσο Μαρμελάντοφ, που υποδύεται ο ίδιος (μάλιστα τη στιγμή που οι αληθινοί σύγχρονοι άστεγοι βρίσκονται δίπλα στην πόρτα μας).

Ο Μανόλης Δραγάτσης (Ρασκόλνικωφ), με καλή τεχνική, χρωματίζει με λεπτές πινελιές τον εσωτερικό σπαραγμό και τις ψυχικές μεταπτώσεις ενός κυνηγημένου ανθρώπινου θηράματος. Δίνει ένα πρόπλασμα ρόλου τραγικού, ξεπερνώντας τη στενά κοινωνιολογική του ερμηνεία. Σε μια δεύτερη εκδοχή, υποθέτω, θα δουλέψει περισσότερο πάνω' σ' αυτή τη γραμμή.

Η νεότατη Σταυρούλα Ντέμκα (Σόνια), στην πρώτη της εμφάνιση στη σκηνή, μια ελπιδοφόρα παρουσία. Αφοπλιστικά λιτή με «παγωμένο» εξωτερικό και με μια εσωτερική θέρμη, με πρωτόπλαστη «αφέλεια», παίζει κόντρα στο φυσικό της, που τη θέλει «ενζενύ», και στο πολυτελές κοστούμι του ρόλου της (λάθος!) και συγκινεί... Ένα φτηνό μακό και μια απλή φούστα έφταναν. Η Σόνια είναι «κορίτσι» λαϊκό, των δρόμων, βλ. π.χ. πώς τις περιγράφει στα έργα του ο Γκόρκι, όχι εταίρα της καλής κοινωνίας, όπως η Γκρούσενκα ή η Ναστάσια.

Η επίσης νεότατη Μαρία Κωνσταντινίδου (αφηγήτρια και Λιζαβέττα), με φρεσκάδα και με ωραία φωνή, με στοιχεία ταλέντου αλλά με κάπως άγουρη ακόμη κίνηση και στάση, φιλότιμα υπηρετεί την παράσταση, αναζητώντας ταυτόχρονα το δικό της στίγμα.

Λέανδρος Πολενάκης