Σκέψεις για την Μορφή, το Περιεχόμενο και την Εκφορά του Λόγου στο Αρχαίο Δράμα

Δυστυχώς, στις μέρες μας, ερχόμαστε συχνά αντιμέτωποι με μια απολυταρχική ιδεολογία στο θέατρο, η οποία προσπαθεί να επιβάλλει τον απέριττο, καθημερινό, «κινηματογραφικό» λόγο, όχι μόνον στα σύγχρονα θεατρικά έργα, αλλά ακόμα και στο αρχαίο δράμα. Όμως, αυτού του είδους ο εκφερόμενος λόγος, είναι εντελώς ακατάλληλος για την ερμηνεία αρχαίων δραματικών ρόλων. Γιατί αλήθεια, πώς είναι δυνατόν, ένας λόγος π ε ζ ό ς  να υπηρετήσει  και να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της δραματικής π ο ί η σ η ς; Πώς το «λιτό» μπορεί να αποδώσει το μεγαλειώδες; Η προαναφερόμενη ιδεολογία απ’ όπου κι αν προέρχεται, συντηρεί και συντηρείται, από ένα καθεστώς «θεατρικής ορθότητας», που βαφτίζει έναν ηθοποιό με πενία υποκριτικών μέσων,  που άλλοτε θα χαρακτηριζόταν «αχαμνός», ως άμεσο και λιτό, μετατρέποντας έτσι το έλλειμμα σε προσόν. Την ίδια στιγμή, αν ένας καλά εκπαιδευμένος στην τέχνη του ηθοποιός, χρησιμοποιώντας τα πλούσια εκφραστικά του προσόντα αποδώσει τον πρέποντα όγκο στον λόγο και στο παίξιμο του εν γένει, τότε είναι πιθανό να χαρακτηριστεί «βέκιος», υπερβολικός. Είναι γεγονός βέβαια ότι ένα υπερπαίξιμο σε ένα σύγχρονο έργο φαντάζει φτιασιδωμένο. Όμως, γιατί δεν στηλιτεύεται εξίσου η χρήση στην αρχαία τραγωδία ενός λόγου τόσο απλουστευμένα καθημερινού, που καταλήγει να είναι εύκολος, αβασάνιστος, άχαρος, επίπεδος έως και χυδαίος;

Στην πραγματικότητα, η μειονεξία είναι αμάρτημα (με την αρχαιοελληνική σημασία του όρου) εξίσου με την υπερβολή. Σε κάθε περίπτωση, ζητούμενο είναι το μέτρο. Και το μέτρο στην εξωτερίκευση της υποκριτικής δύναμης είναι άλλο στον κινηματογράφο και άλλο στο θέατρο, διαφορετικό σε ένα μεταμοντέρνο δράμα με αποδομητικό λόγο, αλλιώτικο στο αστικό δράμα, και τελείως διάφορο στην αρχαία τραγωδία, που χαρακτηρίζεται από ιεροπρέπεια και συνιστά  τελετουργική μυσταγωγία. Σ’ αυτήν την μυσταγωγία, ο θεατής πρέπει να οδηγηθεί σε μια ψυχοπνευματική διέγερση και τελικά στην κάθαρση και λύτρωσή του. Για να συμβεί αυτό, πρέπει να επιτευχθεί ο συντονισμός· η μέθεξις. Ο συντονισμός ηθοποιού-κειμένου, θεατή-ηθοποιού και δρώμενου.

Όλα τα εκφραστικά εργαλεία του ηθοποιού, η φωνή, το πρόσωπο, ολόκληρο το σώμα, πρέπει να λειτουργούν αποτελεσματικά.  Ανάμεσα σ’ αυτά τα «εργαλεία», ο ρόλος του λόγου κρίνεται καθοριστικός. Κάθε δραματικό είδος αξιώνει μια ξεχωριστή αριστοτεχνική ποικιλία και ευελιξία ρυθμού, έντασης, όγκου, ύφους και  χροιάς του λόγου, γιατί ο από σκηνής αποδιδόμενος λόγος είναι και μουσική. Κι έτσι, θα πρέπει να απαγγέλλεται και να αποδίδεται με όλα εκείνα τα στοιχεία, τους όρους, που θα συναντούσαμε σε μια μουσική παρτιτούρα π.χ. presto ή andante για την ταχύτητα, piano, forte και άλλοτε crescendo για την ένταση, ή επισημάνσεις του τύπου allegro ή allegro ma non troppo σχετικές με το ύφος και τον ρυθμό.

Αξίζει να σημειωθεί ότι στο θέατρο οι εναλλαγές αυτές επιβάλλονται, όχι μόνο από το είδος, αλλά και από τον χώρο που εκτυλίσσεται το δρώμενο. Έτσι, για παράδειγμα, όταν ένα έργο παίζεται π.χ. στην Επίδαυρο, είναι αναγκαίο ο λόγος να μεγεθυνθεί για να ακουστεί και να φτάσει, μέχρι και τον τελευταίο θεατή του τελευταίου διαζώματος, ενώ αντίθετα, σε ένα μικρό κλειστό θέατρο, ο ηθοποιός αρκεί και μόνο να αρθρώσει τον λόγο σχεδόν στις πραγματικές του διαστάσεις. Η χρήση μικροφώνων  που παρατηρείται τελευταία σε παραστάσεις αρχαίου δράματος, ακόμα και στο θέατρο της Επιδαύρου, με την γνωστή εκπληκτική ακουστική -με το σκεπτικό ότι ο ηθοποιός, απαλλασσόμενος από την προσπάθεια να διατηρήσει σε δεδομένη ένταση την φωνή του, θα καταφέρει να γίνει πιο εκφραστικός- δεν συμβάλλει διόλου στην επίτευξη της μέθεξης. Απεναντίας, η προσπάθεια τεχνητής κατάργησης της απόστασης ηθοποιού-θεατή, επιφέρει τελικά αποτέλεσμα αντίθετο από το επιδιωκόμενο. Τα μικροφωνικά ηχοχρώματα δεν είναι κατάλληλα για να ενεργοποιηθούν οι θεατές και να γίνουν συμμέτοχοι, ούτε είναι ικανά να θραύσουν τον «τέταρτο στανισλαβσκικό τοίχο» [?2].

Αυτές οι πεποιθήσεις, απηχούν την διδασκαλία που λάβαμε ως παρακαταθήκη από τους δασκάλους μας στο θέατρο και ειδικότερα στο αρχαίο δράμα· και θα είμαστε πάντα ευγνώμονες, γιατί στην πράξη αποδεικνύεται ολοένα και σωστότερη. Στον δρόμο τους πορευόμαστε, πιστοί στις ιδέες αυτές, προκειμένου να μεταφέρουμε αυτούσια την γνώση εκείνων, στους δικούς μας μαθητές.